Wysepka Lukovac ujawnia tajemnice

21 10 2024

Kategoria: Adriatyk, Rab, Rezultaty badań, wykopaliska

Podczas kolejnego sezonu wykopalisk na chorwackiej wysepce Lukovac polscy i chorwaccy badacze odkryli unikalne ślady życia codziennego z okresu późnego antyku i wczesnego średniowiecza.

Położona tuż przy północno-wschodnim krańcu chorwackiej wyspy Rab maleńka i skalista wysepka Lukovac, w wyniku interdyscyplinarnych badań, staje się kluczowym punktem dla poznania postantycznego osadnictwa w regionie północno-wschodniego Adriatyku. Choć ma zaledwie 260 m² powierzchni, badania archeologiczne przeprowadzone w ostatnich latach przyniosły niezwykle istotne odkrycia, rzucające zupełnie nowe światło na codzienne życie społeczności postrzymskiej w mało poznanym jeszcze procesie osadniczej transformacji obszaru północno-wschodniego Adriatyku w okresie miedzy późnym antykiem a wczesnym średniowieczem.

Od 2022 r., w ramach projektu „Archaeological Topography of the Rab Island”, prace na wysepce Lukovac prowadzi polsko – chorwacki zespół badaczy pod kierunkiem prof. Fabiana Welca z Instytutu Archeologii UKSW i Centrum Badania Ryzyka Systemowego UW oraz dr Any Konestry z Instytutu Archeologii w Zagrzebiu. Ich głównym celem było przeprowadzenie kompleksowego rozpoznania geoarcheologicznego wyspy, które pozwoliłoby zrozumieć zasięg i charakter zachowanych struktur architektonicznych. Badania te obejmowały m.in. dokumentację z użyciem dronów oraz profilowania georadarowe i geomagnetyczne, co umożliwiło stworzenie cyfrowego modelu wyspy (DEM) o wysokiej rozdzielczości.

Wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych w 2023 i ostatnio we wrześniu 2024 roku wskazują, że niemal cała dostępna powierzchnia wyspy była w późnym antyku zabudowana. Centralnym elementem tego zespołu był późnoantyczny kościół, którego pozostałości zachowały się do dziś. Na bazie znalezisk i analogii badacze wnioskują, że świątynię wzniesiono w VI wieku n.e. Była to stosunkowa duża jak na owe czasy budowla (13 x 6.50 m) o bogatym wyposażeniu, o czym świadczą tegoroczne znaleziska: m.in. pozostałości wystroju w postaci fragmentów płytek wykonanych z egipskiego porfiru, fragmenty szkła z lamp, ołowiane obramowania służące do mocowania szybek w oknach, czy unikalny kamienny relikwiarz. Co więcej, wzdłuż zewnętrznej krawędzi płaskowyżu wyspy odkryto fragmenty muru obronnego, co świadczy o tym, że osada była ufortyfikowana. Pozyskane dane ujawniają niezwykle złożony obraz osadnictwa na wyspie. Odkryte dzięki badaniom geofizycznym i archeologicznym budynki o znacznych wymiarach, pełniły funkcje magazynowe, gospodarcze i zapewne mieszkalne. Zdaniem dr Any Konnestry, wyspa Lukovac pełniła funkcję religijnego ośrodka i refugium dla okolicznej ludności.

Analiza ceramiki odnalezionej na wyspie wskazuje na powiązania z ośrodkami produkcji ceramicznej w północnej Italii. Odkryte fragmenty naczyń zasobowych i kuchennych pochodzą z okresu VI–VIII wiek n.e. i charakteryzują się dużym podobieństwem do wyrobów ceramicznych znajdowanych na terenie północnej i wschodniej Italii. Dotychczas nie ustalono jeszcze dokładnie, gdzie znajdowały się tamtejsze warsztaty garncarskie, ale badacze są zgodni, że musiały się one koncentrować w dolinie Padu i w regionie Rawenny, która była w tym okresie stolicą bizantyńskiego Egzarchatu Rawenny i wielkim centrum rzemiosła i handlu. Te powiązania sugerują, że ufortyfikowana osada była częścią szerszej sieci handlowej i osadniczo – wojskowej, zapewne pod kontrolą bizantyńską (Egzarchat Rawenny), obejmującej region północnego Adriatyku, a jej mieszkańcy uczestniczyli także w wymianie towarowej z innymi regionami basenu Morza Śródziemnego (dowodzą tego także odkrycia fragmentów amfor z VII w., wyprodukowanych w bizantyjskim Egipcie).

Cysterna pełna skarbów

W 2024 roku badacze eksplorowali m.in. pozostałości cysterny o wymiarach 11,5 x 5,2 metra i głębokości ponad 2 m. Jest ona w dużej mierze wypełniona późnoantycznymi śmieciami, w kontekście których znaleziono wspaniale dekorowaną brązową klamrę pasa z VII wieku (drugi tego rodzaju egzemplarz znaleziony w Chorwacji). Okazało się także, że wypełnienie cysterny jest absolutnie unikalnym źródłem informacji na temat codziennej diety mieszkańców wyspy. Podczas prac wykopaliskowych pobrano próbki ziemi, których analizą archeobotaniczną zajęła się prof. Renata Stachowicz – Rybka z Instytutu Botaniki PAN.  Badania archeobotaniczne pozwalają odkryć zmieniającą się rolę roślin w życiu człowieka w  zależności od czasu, miejsca i charakteru analizowanego stanowiska. Dostarczają także cennych informacji na temat diety ludzi, zwierząt hodowlanych, sposobu uprawy roli, a także pozwalają odtworzyć kierunki przemieszczania i ewolucji gatunków uprawnych.

W osadach wypełniających cysternę na wysepce Lukovac oprócz licznych węgli drzewnych w kilku warstwach odkryto liczne taksony roślin uprawnych w postaci zwęglonych ziarniaków zbóż, takich jak pszenica zwyczajna i orkisz (Triticum aestivum, oraz T. aestivum ssp. spelta), a także te należące do żyta (Secale cereale), które we wstępnych obserwacjach wydają się najliczniejsze. Znaleziono także kilkadziesiąt nasion roślin strączkowych, z których najczęstszy jest bobik (Vicia faba var. minor), także groch (Pisum sp.) oraz soczewica (Lens sp.). Oznaczono również pestki winogron (Vitis vinifera), które w tym czasie były prawdopodobnie również uprawiane w regionie.

W próbkach dominowały nasiona i owoce roślin uprawnych, ale bardzo interesującym jest fakt, że podczas analizy niemal nie spotykano pozostałości chwastów, czy innych częstych zanieczyszczeń takich jak osadki kłosów czy plewy. Zboże było prawdopodobnie młócone i czyszczone w innym miejscu, poza wysepką Lukovac i przywożone w postaci gotowej do przyrządzania potraw.

Dotychczas badania wczesnośredniowiecznych osad dzisiejszej Chorwacji skupiały się na regionie w widłach rzek Sava i Drava. Jest to zaledwie osiem stanowisk, które dostarczają danych archeobotanicznych dotyczących rozwoju rolnictwa w tym czasie. Wysepka Lukovac, ze względu na swoje położenie i pełnienie funkcji obronnej, ma zupełnie inny charakter w stosunku do osad położonych w części kontynentalnej, dlatego szczegółowe badania wniosą nowe, ważne spostrzeżenia na temat nawyków żywieniowych wczesnośredniowiecznych populacji wyspiarskich.

Lotnicze badania terenowe

W badaniach na wysepce Lukovac wzięli udział także pracownicy Wydziału Mechanicznego Energetyki i Lotnictwa z Ośrodka Badań Lotniczych i Kosmicznych (OBLot) Politechniki Warszawskiej – prof. Robert Głębocki i Paweł Waligóra. OBLot odpowiadał za zadania związane z archeologią lotniczą, przeprowadzając nieinwazyjne badania za pomocą bezzałogowych systemów powietrznych (dronów) wyposażonych w nowoczesne sensory LIDAR. Technologia ta pozwala na niezwykle precyzyjne skanowanie terenu, ujawniające ukryte pod gęstą roślinnością struktury, niewidoczne dla tradycyjnych metod badawczych.

Podczas ekspedycji zeskanowano m.in. całą wysepkę Lukovac, a także inne stanowiska na wyspie Rab, w tym dolinę w zatoce Podšilo, pełną śladów późnoantycznego osadnictwa, badanego przez polsko-chorwacką misję archeologiczną w latach 2017–2023. Szczególną uwagę poświęcono położonej na trudno dostępnym paśmie wzgórz późnoantycznej twierdzy św. Kosmy i Damiana oraz ruinom dwóch rzymskich willi na wybrzeżu. Chociaż lotnicze badania terenowe stanowiły główny element działań, ekipa OBLot nie ograniczała się jedynie do nich. W dni, kiedy silne sztormowe wiatry uniemożliwiały loty dronów, pomagała w tradycyjnych wykopaliskach na wyspie Lukovac.

Zdaniem prof. Welca, kontynuacja badań na Lukovac z pewnością przyniesie dalsze bardzo istotne odkrycia, które pozwolą lepiej zrozumieć rolę wysp Adriatyku w sieci handlowej i osadniczej późnego antyku oraz poznać życie codzienne mieszkańców postrzymskiego świata, o którym tak niewiele wiemy ze względu na zupełny barak źródeł pisanych i ubóstwo danych archeologicznych. Należy pamiętać, że VI – VIII wiek to okres zasadniczej transformacji obszaru Europy, której efektem jest dzisiejsza mozaika państw, kultur i społeczności.

Badania na wysepce Lukovac były finansowane głównie ze środków grantu NCN 2020/37/B/HS3/02458 oraz funduszy Centrum Badania Ryzyka Systemowego na Wydziale „Artes Liberales” Uniwersytetu Warszawskiego.

Fotografie: Fabian Welc, Kamil Rabiega, Bartosz Nowacki